همه مسیرها با یک استاندارد طراحی نمی شوند. برای تعیین نوع و ویژگی هر راه، عوامل مشخصی مانند عملکرد مسیر، حجم ترافیک، شرایط جغرافیایی، و سرعت مبنا در نظر گرفته می شود. این فاکتورها، تفاوت آزادراه و بزرگراه و مبنای اصلی طبقه بندی راه ها در آیین نامه های راهنمایی و رانندگی هستند و نقش مستقیمی در تعیین ضوابط ساخت، مدیریت، و کنترل سرعت هر مسیر ایفا می کنند.
فاکتورهای تعیین کننده برای درجه بندی راه ها
از جاده خاکی یک روستای دور افتاده تا بزرگراه اصلی میان دو شهر برای تخلیه هزاران خودرو در هر روز همگی راه هستند، اما قوانین حاکم بر آنها مانند، فرق خیابان یک طرفه با راه یک طرفه متفاوت است. برای همین انواع راه ها را با توجه به چندین فاکتور کلیدی درجه بندی می کنند. مانند:
- نوع عملکرد راه: عملکرد و یا در کل نحوه بهره برداری از راه مهمترین فاکتور تعیین کننده برای درجه بندی آن است. منظور از عملکرد به نوع دسترسی از قبیل شهری و یا بین شهری به همراه میزان جابجایی در راه گفته می شود.
- مقدار ترافیک روزانه: راه ها را با توجه به مقدار تردد روزانه آنها دسته بندی می کنند. البته این طور نیست که تک به تک ماشین های عبور کرده هر جاده را بشمارند. بلکه محورهایی برای ترافیک و عبور تعداد وسایل نقلیه در هر جاده تعریف شده است. تعداد تردد در هر روز از فاکتورهای کلیدی برای دسته بندی انواع راه ها در راهنمایی و رانندگی هستند.
- جغرافیا و وضعیت زمین: شرایط جاده ها در زمین های هموار و یا کوهستانی و حتی تپه ماهور متفاوت است. از طرفی نوع و ساختار یک جاده در اقلیم های گوناگون تغییر می کند. به هر حال اینکه جاده در کوهستان کشیده شده و یا قرار است مسیر مسطح و جلگه ای را سپری کند، قطعاً فاکتور تعیین کننده برای درجه بندی آن است.
- سرعت مبنا: منظور از سرعت مبنا حداکثر سرعت مجاز در هر جاده است. تا جاییکه هر راننده می تواند با آن سرعت بدون تخلف و یا محدودیت رانندگی کند. سرعت مبنا با توجه به نوع کاربری، عرض جاده، شهری و یا بین شهری بودن و حتی شرایط جغرافیایی راه تعیین می شود.
درجه بندی راه ها براساس آیین نامه های راهنمایی و رانندگی
فاکتورهای مطرح شده در بخش قبلی همگی کنار هم بررسی می شوند تا یک راه در کلاس های گوناگون از روستایی تا آزادراه قرار بگیرد. این درجه بندی برای انواع راه ها در راهنمایی رانندگی به قرار زیر هستند:
راه های روستایی
به راه هایی که روستاها را به یکدیگر متصل می کنند و یا راه های ارتباط دهنده یک یا چند روستا به جاده های اصلی گفته می شود. عرض این نوع راه ها معمولاً کمتر از جاده های اصلی است و ممکن است آسفالته، شنی و یا خاکی باشند. این نوع جاده ها صرفاً برای رفت و آمد روستاییان طراحی شده، اما ممکن است برای استفاده گردشگران و حتی مقامات دولتی و شهری نیز مورد استفاده قرار بگیرند. قوانین مشخصی برای انواع راه های روستایی حاکم است، مانند:
- حریم قانونی راه روستایی بین 15 الی ۲۵ متر از مرکز راه است.
- هر نوع ساخت و ساز و یا کاشت درخت در حریم راه های روستایی بدون مجوز ممنوع است.
- دهیاری ها و یا بخشداری ها و در مواردی اداره راه شهرستان مسئول رسیدگی به راه های روستایی هستند.
- سرعت مجاز در راه های روستایی بین ۳۰ الی ۶۰ کیلومتر بر ساعت است. محدوده سرعت مجاز با توجه به شرایط جاده تعیین می شود.
معابر شهری
به هر نوع راه در مناطق شهری گفته می شود که شامل خیابان های اصلی، فرعی، کوچه ها، محل عبور عابر پیاده، دوچرخه سوارها و حتی معابر اختصاصی می شود. این نوع معابر با توجه به الزامات و قوانین شهرسازی طراحی شده و همگی آنها باید از ایمنی کافی برای تردد خودرو و عابرین برخوردار باشند. لذا در هر دو سمت این جاده ها محل عبور عابر و حتی عبور دوچرخه پیش بینی شده است. از طرفی دارای روشنایی مناسب در شب هستند و در طراحی و ساخت آنها سیستم دفع آب های سطحی پیش بینی می شود. قوانین حاکم بر معابر شهری به کلی با دیگر انواع راه ها در راهنمایی رانندگی متفاوت است. مانند:
- هر نوع ساخت و ساز در حریم معابر شهری بدون مجوز ممنوع است.
- پارک خودرو در محل عبور عابر پیاده ممنوع است.
- در مسیرهای پر تردد و یا مناطق متراکم شهری نصب سرعت گیر الزامی است.
- شهرداری ها مسئول احداث و رسیدگی به این نوع معابر هستند.
- حداکثر سرعت مجاز در معابر شهری با توجه به نوع راه متفاوت است که به قرار جدول زیر می باشد.
| نوع راه شهری | حداکثر سرعت مجاز |
| بزرگراه ها و آزادراه های شهری | ۷۰ الی ۸۰ کیلومتر بر ساعت |
| خیابان های اصلی | ۵۰ الی ۶۰ کیلومتر بر ساعت |
| خیابان های فرعی (دسترسی محلی) | ۳۰ الی ۴۰ کیلومتر بر ساعت |
| کوچه ها و معابر مسکونی | ۱۵ الی ۳۰ کیلومتر بر ساعت |
معابر شهری در سه گروه متفاوت دسته بندی می شوند.
گروه اول جاده شهری: خیابان های محلی
به مسیرهای ارتباط محلی در فضاهای شهری گفته می شود که در طراحی تا بهره برداری از آنها تمام نیازها برای عبور وسایل نقلیه موتوری، دوچرخه سوارها و عابرین پیاده به یک اندازه پیش بینی شده است و هر نوع تردد اعم از وسایل موتوری و یا عابرین دارای اهمیت هستند.
خیابان ها دارای بخش های جداگانه اما کاملاً تفکیک شده سواره رو، پیاده رو و گاهاً مسیرهای اختصاصی عبور دوچرخه هستند. همچنین در آنها جدول کشی برای تخلیه آب های سطحی و یا فاضلاب خانه ها به همراه درختکاری و روشنایی پیش بینی شده است. در این نوع راه ها:
- حداکثر سرعت مجاز ۳۰ الی ۵۰ کیلومتر بر ساعت است.
- توقف در پیاده رو ممنوع است.
- پارک خودرو در حاشیه راه آزاد است، اما باید طبق مقررات و تابلوهای راهنمایی رانندگی شهری انجام شود.
گروه دوم جاده شهری: راه های شریانی درجه ۲
نوع خاصی از انواع راه ها در راهنمایی رانندگی برای تردد درون شهری هستند که در آنها به جابجایی و دسترسی وسایل نقلیه موتوری برتری داده شده است. در این نوع جاده های درون شهری الزام و یا پیش بینی عبور عابر پیاده و یا دوچرخه سوار وجود ندارد و تمام پهنه راه قرار است برای استفاده وسایل نقلیه موتوری باشد. هر چند ممکن است در حاشیه جاده فضاهایی برای تردد عابر وجود داشته باشد. انواع خیابان های اصلی داخل شهری و در کل شریان های اصلی برای اتصال نقاط پرتراکم داخل شهری از این نوع راه ها هستند. قوانین حاکم بر این نوع راه ها نیز تابع ترددهای داخل شهری است، مانند:
- حداکثر سرعت مجاز در این نوع راه ها ۵۰ الی ۶۰ کیلومتر بر ساعت است.
- برخلاف بزرگراه های درون شهری دارای تقاطع و یا چراغ راهنمایی رانندگی هستند و با استفاده از تقاطع های هم سطح طراحی می شوند.
- اگرچه الزامی برای طراحی پیاده رو وجود ندارد، اما ممکن است برای عبور عابرین و یا تردد دوچرخه بهینه سازی شده باشند.
- برای تسهیل تردد درون شهری خصوصا دسترسی به مراکز خرید، مدارس و یا بانک ها و… طراحی شده اند.
گروه سوم جاده شهری: راه های شریانی درجه یک
از انواع راه ها در راهنمایی رانندگی برای محدوده های داخل شهری هستند که جهت عبور سریع، پیوسته و امن هر نوع وسایل نقلیه موتوری طراحی شده اند. انواع بزرگراه های شهری در این دسته بندی قرار می گیرند. این راه ها نقش کلیدی در جابجایی میان مناطق مختلف شهری دارند و یا راه های درون شهری را برای اتصال به جاده های بین شهری و خارج شدن سریع از داخل شهر فراهم می کنند. از طرفی بدون هر نوع چراغ راهنمایی رانندگی و یا تقاطع های هم سطح طراحی می شوند. به شکلی که رانندگان می توانند با سرعت مجاز و پیوسته از آن عبور کنند. در این نوع جاده های اصلی درون شهری نیز قوانین معینی پیش بینی شده است. مانند:
- حداکثر سرعت مجاز ۷۰ الی ۸۰ کیلومتر بر ساعت است.
- دارای جدا کننده وسط جاده برای تفکیک مسیرهای رفت و برگشتی هستند.
- عبور هر نوع عابر پیاده، دوچرخه و حتی موتور سیکلت از این راه ها ممنوع است.
- ورودی و خروجی راه دارای فرم هندسی مشخصی است.
- هر نوع توقف در حاشیه این نوع راه ها ممنوع است.
جاده های اصلی بین شهری (راه های برون شهری)
بخش بزرگی از مسیرهای مواصلاتی در داخل کشور هستند که برای اتصال میان شهرهای کوچک و یا شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و یا شهرهای کوچک تا شریان های اصلی مانند بزرگراه ها طراحی می شوند. این جاده ها دارای تقاطع های هم سطح خارج شهری هستند و به شکل دو طرفه بدون جداکننده وسط راه ساخته می شوند. حداکثر سرعت مجاز برای روز در این جاده ها ۹۵ کیلومتر بر ساعت و در شب ۸۵ کیلومتر بر ساعت است. البته با توجه به نوع اقلیم و موقعیت جغرافیایی در چهار گروه اصلی قرار می گیرند:
| نوع جاده بین شهری | موقعیت جغرافیایی | شرایط جاده | ویژگی ها |
| جاده های هموار | مناطق دشتی | طراحی در مناطق با شیب کمتر از ۳ درصد | – دارای خاکریزهای بلند تا 2.5 متر
– روکش آسفالتی یا بتنی |
| جاده های تپه ماهوری | مناطق با پستی و بلندی زیاد | طراحی با شیب ۳ الی ۷ درصد | – دارای خاک ریز های بلند و برش های کم عرض |
| جاده های کوهستانی | مناطق دامنه ای و یا دره های کوهستانی | طراحی با شیب بیش از ۷ درصد | – دارای خاکریزهای عمیق
– نیازمند به پل یا تونل – طراحی شده برای جلوگیری از خطرات مانند ریزش سنگ |
| جاده های دارای موانع | مناطق جنگلی، شالیزاری، مرداب ها و… | طراحی مناسب عبور از مناطق خاص | – ترکیبی از راه های هموار، تپه ماهوری و کوهستانی در شرایط خاص |
بزرگراه ها
از مهمترین انواع راه ها در راهنمایی رانندگی هستند که برای عبور تعداد زیاد وسایل نقلیه موتوری بین شهری در شرایط ایمن و به شکل دو طرفه با حایل جدا کننده در وسط جاده طراحی شده اند. بزرگراه ها دارای چند خط رفت و چند خط برگشت هستند و هر کدام از مسیرها مستقل از دیگری طراحی شده است. اما در تقاطع ها به شکل هم سطح و یا غیر هم سطح ساخته می شوند و ممکن است دارای دور برگردان هایی هم سطح در جاده باشند. از این نوع راه ها برای ارتباط میان دو و یا چند شهر بزرگ در یک مسیر ارتباطی استفاده می کنند. قوانین حاکم بر این نوع جاده ها به قرار زیر است:
- دارای خط سبقت برای جدا کردن مسیر عبور خودروهای کند و سریع در هر طرف جاده هستند.
- استفاده از کمربند ایمنی برای تردد در این جاده ها الزامی است.
- هر نوع دنده عقب و یا دور زدن بدون حضور در محل تعبیه شده غیرقانونی است و جریمه دارد.
- توقف در بزرگراه ها ممنوع است، مگر در پارکینگ های بین راهی و یا شرایط اضطراری.
- حداکثر سرعت در بزرگراه ۱۱۰ کیلومتر بر ساعت است.
آزادراه (اتوبان)
بزرگترین و در عین حال سریع ترین جاده در میان انواع راه ها در راهنمایی و رانندگی هستند. ورود به این راه ها کنترل شده است و هیچ نوع تقاطع هم سطح، چهارراه و چراغ راهنمایی ندارند. از طرفی دور برگردان ها نیز غیر هم سطح طراحی می شوند. در برخی از کشورها قانونی برای محدودیت سرعت در آزادراه ها پیش بینی نشده است، اما در ایران رانندگی در آزادراه کنترل شده است. در آزادراه ها:
- هر نوع ورودی و خروجی کنترل شده است.
- خودروها از طریق رمپ های مشخص وارد راه می شوند.
- بدون تقاطع های هم سطح و یا گذرگاه عابر طراحی می شوند.
- مسیرهای رفت و برگشت جاده به طور کامل از یکدیگر تفکیک شده اند.
- فقط وسایل نقلیه موتوری حق تردد از آن را دارند. تردد موتور سیکلت، دوچرخه، عابر پیاده و خودروهای کشاورزی ممنوع است.
- حداکثر سرعت مجاز در آزادراه ۱۲۰ کیلومتر بر ساعت است.
تفاوت آزادراه و بزرگراه در چیست؟
از میان انواع راه ها در راهنمایی رانندگی تقریباً با همگی آنها آشنا هستید و قاعدتاً در هر نوع جاده رانندگی کرده اید. اما نکته، شباهت بزرگراه و آزادراه است. در جدول زیر شرایط این دو نوع راه را مقایسه کرده ایم
| تفاوت آزادراه و بزرگراه | ||
| ویژگی | آزادراه | بزرگراه |
| تقاطع هم سطح | ندارد | ممکن است داشته باشد |
| ورودی و خروجی خودروها | فقط از طریق رمپ انجام می شود | گاهی کوچه و یا خیابان مستقیم وارد بزرگراه می شود |
| حداکثر سرعت مجاز | ۱۲۰ کیلومتر بر ساعت | ۱۰۰ الی ۱۱۰ کیلومتر بر ساعت |
| دسترسی | کنترل شده | آزاد |
| شرایط استفاده | فقط وسایل نقلیه موتوری چهار چرخ و یا بیشتر | گاهی برای عبور موتور سیکلت و یا دوچرخه مجاز هستند. |
طبقه بندی راه ها براساس حجم ترافیک و سرعت آنها
راه ها کشیده می شوند تا تردد میان شهرها و یا فضاهای داخل شهری را راحت تر سازند. با این حال ترافیک فاکتوری تعیین کننده شرایط طراحی یک جاده است. قاعدتاً انتظار تاسیس بزرگراه برای رفت و آمدهای روستایی نداریم و در مقابل نمی توانیم تا با جاده نامناسب باعث ترافیک های سنگین بین دو شهر مهم شویم. بر این اساس انواع راه ها در راهنمایی و رانندگی به قرار زیر هستند:
- راه های فرعی: به هر نوع جاده با اهمیت محلی و منطقه ای گفته می شود که برای ارتباط میان روستاها، مراکز تولیدی، فضاهای کشاورزی و یا مناطق مسکونی پراکنده هستند.
- راه های اصلی: به هر نوع جاده برای ارتباط بین شهرها و یا مراکز مهم صنعتی و تجاری و حتی مناطق اصلی کشاورزی گفته می شود.
- بزرگراه ها: جاده هایی با هدف تردد سریع السیر هستند که ورود یا خروج آنها از هر شهر تاثیری در روند ترافیک و در کل سرعت جاده ندارد. این نوع راها برای ارتباط چندین شهر و حتی چندین استان کشیده می شوند.
- آزادراه ها: جاده هایی با هدف تردد سریع السیر تعداد زیاد خودرو هستند که می توانند پیک عبوری خودروها در زمان های خاص و یا شرایط اضطراری را تخلیه کنند. از طرفی خارج از محدوده شهرها تاسیس شده، اما دسترسی به آنها سریع و کنترل شده است.
آیا قوانین تردد در انواع راه ها را رعایت می کنید؟
درجه بندی راه ها بر پایه ترکیبی از چهار عامل اصلی انجام می شود؛ عملکرد مسیر، ترافیک روزانه، ویژگی های جغرافیایی، و سرعت مبنا. این درجه بندی ها نه تنها استانداردهای ساخت راه را تعیین می کنند، بلکه الزامات قانونی برای سرعت مجاز، نحوه ورود و خروج، استفاده از جاده، و حتی مسئولیت نظارت را مشخص می سازند. از راه های روستایی با حداقل امکانات تا آزادراه های با دسترسی کنترل شده، هر مسیر با توجه به این فاکتورها در یک طبقه بندی مشخص قرار می گیرد. این تقسیم بندی دقیق، از بروز ترافیک بی رویه، تصادف، و استفاده ناصحیح از راه ها جلوگیری کرده و به ایمنی و کارآمدی سیستم حمل ونقل کمک می کند. همچنین شرکت های تولید کننده تجهیزات ترافیکی با تولید ابزار مدیریت ترافیک به نظم سیستم حمل ونقل کمک می کند.
